■ نقوش اسلیمی بخش معماری

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

آشنایی با سوا بق تاریخی نقوش سنتی
آدمی به واسطه نگاره ها وشکلهای آرایه ای ، دریافت درونی خویش را از جهان نمودار می سازد . از این رو هر نقش و نگاری

برای بیان مقصودی درونی یا عاملی برای ارتباط با خلق کننده اثر پیرامون خود است ، این نگاره ها برای ذهن خیال پرور ایرانی مبنایی برای رشد و شکوفایی استعداد هنری ایشان گردید .


هنرمند ایرانی و سازنده اثر در کار خود از طبیعت الهام گرفته و هیچ گاه دست به تقلید از آنها نزده است . بر این اساس تنوع نقوش سنتی را می توان به ترتیب زیر تقسیم نمود .

1-نقوش اسلیمی

الف : نقوش شکسته ب: نقوش گردان 2-نقوش ختایی



هنرمندان و طراحان کهن در ابتدا به کشیدن نقشهای هندسی بر روی اشیاء اقدام نموده اند و سپس به ترسیم خطوط مختلف و ترکیب آنها با یکدیگر مبادرت کرده اند و برای طراحی آثار پیچیده تر ، نقوش و طرحهای طبیعی را بسط و گسترش داده اند .


طرحهای اولیه در ابتدا بازتابی از فعالیتهای کشاورزی و سبک زندگی اولیه فلات ایران بوده ، طرحهایی از کوه و دریا و گیاهان که این نقوش را بیشتر بر روی ظروف سفالین اجرا می کرده اند ، از دیگر نقوش می توان به طرحهای هندسی و حیوانی خورشید ، نقوش شکارگری ، گل هشت پر اشاره کرد که در مناطقی از شوش ، جلگه مرکزی ایران ، منطقه کاشان سیلک ، خوروین ، لرستان و زیویه و ................بدست آمده است که اکثرا بر روی ظروف و اشیاء تزئینی نقش بسته اند .

طرحها اغلب با رنگ سیاه اجرا شده ، بسیاری از آثاری که بدست آمده نیز از جنس طلا ونقره است .


بنابراین ویژگیهای نقوش در آثار تمدنهای اولیه را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

1-کاربرد نقوش گیاهی نسبت به نقوش انسانی و حیوانی محدودتر است

2-نقوش گیاهی در وسطش و فضاهای اصلی آثار کمتر بکار رفته است

3-نقوش گیاهی بیشترین کاربرد را در حواشی و نوارهای تزئینی دارد

4-روش استفاده بصورت تکرار و قرینه سازی است

5-در نقوش گیاهی تنوعی دیده نمی شود

6-اجرای نقوش گیاهی دارای نظم خاصی است که از شکل ساده نیز برخوردار است

7-نقوشی ساده هندسی از زندگی کشاورزی و دامپروری مانند زمین و کوه و ....... تاثیر گرفته است.



از نظر سیر تاریخی و تحول هنر دوره هخامنشی مجموعه ای از هنر مادی ، آشوری ، بابلی و اوراتوئی ، یونانی و ایلامی است و هخامنشیان بعلت تسلط بر همه این سرزمینها هنر آنها را در اختیارگرفته اند . تخت جمشید گنجینه بزرگ هخامنشی است .



ویژگیهای عمده نقوش .دوره هخامنشی موارد زیر است :

1-استفاده از نقوش انسانی ، حیوانی ، گیاهی

2-تقسیم بندی قالب و طراحی حاشیه و متن

3-نقوش گیاهی رایج شامل درخت سرو ، گل پر و نیلوفر آبی

4-استفاده از شیوه های انتقال ، قرینه سازی انعکاسی در تکثیر نقوش

5-محدود بودن نقوش گیاهی

6- ظرافت و دقت در اجرای اثر



هنر اشکانی تحت تاثیر هنر یونانی بوده و از این دوره بیشترین آثار بدست آمده ، شامل نقاشی دیواری حجاری و گچبریهایی از نقوش هندسی ، گیاهی و انسانی است . نقوش هندسی و گیاهی بیشترین جنبه تزئینی دارد و با شیوه تکرار و با قرینه انعکاسی اجرا شده است .



نقوش دوره ساسانی برگرفته از نقوش و آثار دوره هخامنشی است و ویژگیهای نقوش این دوران عبارتند از :

1-نقوش گیاهی پرکننده فضاهای خالی و میانی نقوش انسانی و حیوانی

2-تنوع اندکی در نقوش گیاهی دیده می شود

3-از نقوش گیاهی در حواشی طرحها استفاده می شود

4-شیوه تکرار و قرینه سازی در نقوش گیاهی کاربرد دارد

5-نقوش گیاهی قوس دار و دورانی کاربرد دارد



دوره سلامی ظهور اسلام و گسترش آن در سرزمینهای اسلامی موجب انقراض سلسله ساسانی و جایگزینی این اسلام بجای دین زرتشتی گردید که عمیقاً بر همه شئونات ایرانیان مخصوصا هنر آنها تأثیر گذاشت . از ویژگیهای نقوش و طرحهای دوره اسلامی از ابتدا تا پایان دوره سلجوقی عبارتند از :


1-کاربرد وسیع طراحی خطوط کوفی متنوع و ترکیب خطوط کوفی با نقوش اسلیمی و طراحی خطوط متنوع کوفی بر اساس نقش مایه ای اسلیمی

2-فشردگی و پیچیدگی طرحها

3-تزئین فضای خالی نقوش اسلیمی یا نقوش هندسی

4-ابتکار در ترکیب نقوش و کاربرد متنوع آنها در زمینه های قاب ، ستاره ، چلپیا ، حاشیه ، متن

5-ترکیب خط ، نقوش انسانی ، حیوانی ، اسلیمی و هندسی با یکدیگر در تزئین آثار و اشیای کاربردی

6-تأثیر مضامین ادبی و مفاهیم مذهبی در تزئین آثار

7-بکارگیری نقوش در اشکال دایره ای

8-کاربرد نقوش اسلیمی با قوسهای کوتاه و فشرده




بعد از دوره اسلامی ، دوره مغول و ایلخانی و تیموری می باشد که ویژگیهای طراحی نقوش سنتی در این دوران شامل موارد زیر است :

1-استفاده از نقوش گیاهی ( ختایی ) در طراحی نقوش و آثار هنری

2-استفاده از ابرچینی و نقوش حیوانی عجیب مانند اژدها و سیمرغ

3-تقسیم زمینه کار به حاشیه و متن و طراحی داخل متن با لچک و ترنج

4-طراحی و اجرای نقوش هندسی و گره ها در ابعاد بزرگ و استفاده از نقوش اسلیمی و ختایی در فضاهای میان نقوش هندسی

5-جدا شدن نقوش از خط یافتن استقلال و هویت خاص خود

6-ایجاد نظم و برقراری اصول دقیق در طراحی اسلیمی و ختایی

7-ترکیب مصالح متنوع معماری در تزئینات مانند کاشی و آجر

8-طراحی ساقه های اسلیمی و ختایی با قوسهای بلند

9-کاربرد نقوش اسلیمی و ختایی در کتاب آرایی


در دوره صفویه اوج استفاده از نقوش در هنر فرش و پارچه و فلزات و طراحی و تزئینات در آثار به نهایت دقت و ظرافت خود می رسد و نقوش اسلیمی و ختایی نه تنها در کتاب آرایی بلکه روی گنبدها نیز با همان ظرافت و تناسب ولی در ابعاد بزرگتر اجرا می شود .ویژگیهای نقوش سنتی دوره صفویه عبارتند از :

1-بزرگی قوسهای اسلیمی و ختایی در عین ظرافت و رعایت تناسبات

2-ترکیب اسلیمی و ختایی در یکدیگر

3-کاسته شدن از فشردگی قوسها و روانی طرحها

4-ترکیب وسیع نقوش انسانی ، حیوانی ، هندسی ، اسلیمی و گیاهی دیگر

5-طراحی اسلیمی گلدار و تنوع اسلیمی دهان اژدری تزئینی


در زمان قاجار شاهد کم رنگ شدن اصالت در نقوش سنتی هستیم و نیز ورود ترکمنها ، نقوش و گلهایی است که در ایران سابقه و پیشینه ای نداشته اند.


در دوره معاصر طراحی در هنرهای سنتی و مخصوصا صنایع دستی کاربرد وسیعی دارد و در شهرستانهای بزرگ مانند تهران ، اصفهان ، مشهد ، شیراز ، کرمان و تبریز و ..........مشغول فعالیت هستند و در میان آثار این هنرمندان طراح آثار ابتکاری به چشم می خورد که با نمونه های مشابه آن در گذشته قابل رقابت است .

منابع :

دولت شاهی علی، نقش و نگاره های ایرانی،تهران،انتشارات سروش 1367

تذهیبی مسعود،نقش مایه های ایرانی،انتشارات سروش


نگرشی بر نگاره های تزئینی
یکی از زیر مجموعه های نقوش سنتی ، نقوش اسلیمی و ختایی می باشد .

1-اسلیمی : برخی از این نقوش را خلاصه شده اشکالی همچون درخت ، عاج یا سر فیل ، دهان باز اژدها ، مار و یا ابر دانسته اند و از آنجا که در فرهنگ و هنر اسلامی جایگاه خاصی در طراحی و تزئین آثار هنری یافته و توسعه ای گسترده پیدا کرده است آن را اسلیمی ( منسوب به اسلام ) می دانند .

در طراحی اسلیمی ، صداق واضح طبیعی وجود ندارد بلکه طرح اسلیمی آنقدر خلاصه و تغییر یافته است که مثالهای ارائه شده همگی ثابت می کند که باید با دقت و احتیاط از آن سخن گفت . ساختمان اسلیمی عبارت است از :

1-بند اسلیمی 2-سر اسلیمی 3-سربند اسلیمی 4-زایده

روش طراحی و اجرای بند در اسلیمی و ختایی تفاوتی ندارد و مانند یکدیگر است .

سر اسلیمی : ممکن است از درخت سرو یا بادام ، دندان بعضی از حیوانات وحشی و یا عاج فیل اقتباس شده باشد . سر اسلیمی بر دو نوع ساده و زایده دار می باشد که هر کدام روش خاصی برای طراحی آن وجود دارد .

نوسازی و یا ساخت و ساز درون اجزای اسلیمی یکی از شیوه های ساخت و ساز فضاهای داخلی اسلیمی است که در آن همان اشکال و اجزای خود اسلیمی در اندازه کوچکتر و ظریف تر ، فضاهای خالی درون نقوش اسلیمی بکار می رود .

سربند اسلیمی : نقشی است برای اتصال ، استحکام و پوشانیدن بندهای اسلیمی در نقطه شروع ، نقطه انشعاب و نقطه تقارن ، سر بندها دارای اشکال گوناگون هستند که به روشهای مختلفی طراحی می شود ، مانند روش طراحی سربند لوزی ، مثلثی ، لاله ای ( یا بته جقه ای) ، صنوبری ( شبیه برگ درخت صنوبر ) که هر کدام روش خاصی برای طراحی خود دارند .

ترکیب بندی سر اسلیمی و سربند روی بند :

1-نقطه انشعاب 2-محل تقارن 3-نقطه مبدا یا ریشه و سر اسلیمی در محلهای مناسب و بر روی بند اسلیمی .


طبقه بندی اسلیمی ها از نظر نوع آن عبارتند از :

ساده غیرمتقارن

1-اسلیمی ساده 2-اسلیمی خرطومی 3-دهان اژدری 4-پیچک 5-ماری

پیچک دار متقارن



هر کدام از این اسلیمی ها براساس اصول خاصی طراحی می شوند و نیز هر کدام از اسلیمی ها ممکن است با اسلیمی دیگری ترکیب شود ، مانند ترکیب اسلیمی ساده با خرطومی بر روی بند اسلیمی بصورت آزاد .

2-ختایی : در تعریف آن آراء مختلفی بشرح زیر وجود دارد :

الف: منسوب به خطا ( به معنی سهو و اشتباه ) یعنی هنرمندان در اقتباس از طبیعت راه اشتباه رفته اند .

ب: خطا یا ختا شهری در ترکستان است و روش طراحی اینگونه نقوش از آن شهر به جاهای دیگر بخصوص ایران آمده است .

ج: ختایی به معنی گل و ریحان

ولی آنچه مسلم است ختایی ، به نقوشی که ملهم از گلها و گیاهان باشد گفته می شود و شامل عناصری چون گل ، برگ و ساقه گیاهی است .

اجزای ساختمان ختایی عبارتند از :

ته غنچه

1-برگ 2 – غنچه 3-گل 4-بند

گلبرگ


برگها در طبیعت انواع مختلفی دارند که در طراحی ابتدا از برگهای ساده باید شروع کرد .


در طراحی سنتی غنچه از دو قسمت تشکیل شده است :

ساده و کوچک

1-غنچه گل پنج پر غنچه دولبه متوسط 4-غنچه گل عباسی

غنچه سه لبه بزرگ


بند ( ساقه ) همانگونه که در طبیعت ، گلها و برگها بر روی شاخه می رویند ، در طراحی سنتی نیز همین اتفاق بر روی بند صورت می گیرد و بند عامل رویش ، اتصال و ترکیب بندی گلها و برگها می شود . در طراحی ساقه روشهای مختلفی وجود دارد مانند : طراحی با پرگار – با استفاده از نخ و قرقره – طراحی با دست و بدون ابزار

اشکال بند نیز به سه شکل کلی طراحی می شود : 1-افشان 2-گردان 3-شکسته (هندسی )

نامگذاری بخشهای مختلف ساقه به شرح زیر است :

الف : ساقه اصلی ب: ساقه انشعابی ج: ساقه فرعی

مراحل ترکیب برگ و غنچه با ساقه شامل مراحل زیر است :

1-طراحی ساقه 2 -تعیین محل و اندازه غنچه بر روی ساقه 3-طراحی غنچه ها و برگها بر روی محلها به تناسب محل و اندازه

تعیین شده ( غنچه ها در سر ساقه های اصلی و فرعی و برگها در جای مناسب در میان غنچه ها قرار می گیرد )

4-به برگهای کنار ساقه توجه شود تا از نظر ابعاد و حالت متناسب با برگهای کوچک باشند و در جهت گردش ساقه قرار گیرند .

5-پر کردن فضای میانی برگها و غنچه ها بر روی ساقه به کمک برگچه ها

6-تعیین محل و طراحی جوانه ، برآمدگیها و زواید بر روی ساقه در طراحی گلها انواع مختلفی دارد :

الف : ساده ب: پیچیده

یکی از گلهای ساده که بیشترین کاربرد را در طراحی سنتی دارد گل پنج پر است که خود دارای انواع مختلفی است ، یکی از انواع گلهای پیچیده گل عباسی است که خود به دو گروه گلهای عباسی کوچک و بزرگ تقسیم می شوند ، گل پروانه ای که یکی از موارد الهام از طبیعت است نمونه ای از گل عباسی کوچک است .

از انواع برگهای مورد استفاده در هنرهای سنتی می توان به برگ مو اشاره کرد .

روش ترکیب بندی گل ، برگ و غنچه بر روی ساقه به شرح زیر است :

1-اجرای بند

2-تعیین و محل رعایت تناسب اجزاء ( گل و برگ و .........) بر روی بند با توجه به حالت کلی ساقه

3-ساخت و ساز اجزاء بر روی بند با توجه به فضای در نظر گرفته شده برای هر یک از عناصر


منبع : کتاب نگرشی بر سوابق تاریخی نقوش سه نگاره تزئینی – تهران فرهنگسرا